ZAJĘCIA II – PRAWO PENITENCJARNE
- Cele wykonywania kary pozbawienia wolności
- Typy i rodzaje zakładów karnych
- Systemy odbywania kary pozbawienia wolności
- Środki oddziaływania penitencjarnego
- nagrody, kary dyscyplinarne,
I. Cele wykonywania kary pozbawienia wolności (art. 67 kkw)
Kara pozbawienia wolności to kara najsurowsza ze wszystkich jakie przewiduje polski kodeks karny. Jej stosowanie uzasadnione jest w odniesieniu do sprawców najsurowszych przestępstw. Orzekanie kary pozbawienia wolności powinno być ostatecznością (ultima ratio). Kodeks postępowania wykonawczego w przepisie skierowanym przede wszystkim do organów postępowania wykonawczego określa cele, jakie spełnić powinna kara pozbawienia wolności.
W polskim kodeksie karnym w art. 32 ust. 3 kk występują trzy rodzaje kary pozbawienia wolności:
1.kara pozbawienia wolności - jako kara trwająca od 1 miesiąca do maksymalnie 15 lat,
(piętnastoletnia maksymalna granica nie może zostać przekroczona nawet przy stosowaniu nadzwyczajnego obostrzenia kary),
2. jako kara 25 lat pozbawienia wolności,
3. jako kara dożywotniego pozbawienia wolności.
Karę pozbawianie wolności wymierza się w pełnych miesiącach i latach. Omawiając instytucję kary pozbawienia wolności nie sposób zapomnieć o zasadzie ultima ratio kary pozbawienia wolności. Ma ona zastosowanie w przypadku kiedy przepis prawa karnego przy konkretnym przestępstwie daje sądowi możliwość wyboru rodzaju kary - art. 58 § 1 kk, jeżeli ustawa daje możliwość wyboru kary sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.
Zgodnie z art. 67 kodeksu karnego wykonawczego, wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa (prymat celów wychowawczych).
Zasadniczym celem kary pozbawienia wolności jest :
1. resocjalizacja skazanego,
- W teorii kara pozbawienia wolności ma za zadanie zresocjalizować sprawców najcięższych czynów zabronionych, tak aby po jej odbyciu nie powrócili do kryminalnego życia. W praktyce ta funkcja kary pozbawienia wolności nie ma tak dużego znaczenia, jak byśmy tego wszyscy oczekiwali (głównie ze względu na przepełnione więzienia i brak dobrego programu resocjalizacji więźniów).
2. prewencja szczególna (kara powinna uświadomić skazanemu społeczną szkodliwość popełnionego przez niego czynu),
3. ukształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego (tzn. wykształcenie poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.) Zgodnie ze znaczeniem użytych sformułowań przyjąć należy, że w toku wykonywania kary pozbawienia wolności trzeba zmierzać do wytworzenia u skazanego swoistego stosunku do życia, wyrażającego jego poglądy, przekonania, także sposób postępowania, zachowania wobec określonych zjawisk, zdarzeń, a zwłaszcza ludzi. Ustawodawca, mówiąc o wzbudzeniu w skazanym aktu woli w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, stwierdza jednocześnie, że aktywność ta ukierunkowana powinna być na „współdziałanie” z kompetentnymi i uprawnionymi do tego podmiotami (np. funkcjonariusze Służby Więziennej, wychowawcy, terapeuci, kuratorzy sądowi, duchowni, przedstawiciele organizacji społecznych zajmujących się pomocą skazanym). Współdziałające podmioty mogą jedynie starać się oddziaływać na świadomość skazanego, wskazać motywy, które ewentualnie skazany zaakceptuje, jak też dostarczyć mu odpowiednich technik i rad pomocnych w pracy nad sobą. Jednakże decyzję o zmianie swego postępowania musi podjąć sam skazany, dokonując w ten sposób wyboru moralnego między dobrem a złem.
Dla osiągnięcia powyższego celu prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. W oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.
4. funkcja izolacyjno-zabezpieczająca,
tj. ochrona społeczeństwa przed przestępczością. Głównym założeniem jest to, iż przez samo zamknięcie uniemożliwia się osadzonemu popełnianie dalszych prze- stępstw. Ustawodawca nie potraktował ochrony społeczeństwa jako jednego z ważnych celów kary (art. 67 k.k.w. w tej kwestii milczy) Stosowne założenia zostały pomimo to określone w kodeksie karnym wykonawczym. W art. 73 k.k.w. (przepisy dotyczące zakładów karnych) ustawodawca stwierdza, że w zakładzie karnym utrzymuje się dyscyplinę i porządek w celu zapewnienia bezpieczeństwa i realizacji zadań kary, w tym ochrony społeczeństwa przed przestępczością. Cel izolacyjno-zabezpieczający, w odczuciu społecznym uważany za najważniejszy, ma szczególne znaczenie w stosunku do skazanych za najgroźniejsze czyny, uznanych za całkowicie zdemoralizowanych. Konieczność izolowania sprawców najcięższych przestępstw, za które wymierzane są kary pozbawiające wolności, jest niewątpliwie potrzebna. Z jednej strony ma to stanowić środek prewencyjny dla reszty społeczeństwa, aby uchronić jego członków przed negatywnymi skutkami ewentualnych kolejnych przestępstw danego sprawcy. Z drugiej zaś, przestępca musi ponieść zasłużoną karę i odpokutować swoje złe uczynki.,
5. prewencja ogólna
Należy podkreślić, że w toku działalności penitencjarnej, w świetle aktualnego prawodawstwa, odrzucony został przymus poddania się określonym zabiegom wychowawczym. Oddziaływanie resocjalizacyjne stosowane wobec skazanego ma stać się jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonującego, z której nie musi on skorzystać. Współcześnie nauka penitencjarna, wychodzi z założenia że skuteczne oddziaływanie na dorosłego człowieka możliwe jest tylko wówczas, gdy zechce on współdziałać z wychowawcą, terapeutą, nauczycielem itd. w dziele rekonstrukcji własnej osobowości i postawy życiowej. Świadoma rezygnacja w art. 67 § 1 k.k.w. z przymusu resocjalizacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności oznacza, że resocjalizacja jest traktowana jako prawo lub możliwość, z której skazany może skorzystać. Kodeks stanął na stanowisku odrzucenia przymusowej resocjalizacji, w zamian proponując realizację złożonych celów kary w ramach trzech odrębnych systemów jej wykonywania, w postaci systemów zwykłego, programowanego i terapeutycznego oddziaływania (jest to jedno- cześnie podkreślenie zasady indywidualizacji w oddziaływaniu na skazanych).
Ustawodawca konstruując przepis art. 67 kkw, zwraca uwagę na moralizatorski charakter kary pozbawienia wolności. Odizolowanie sprawcy przestępstwa ma na celu wywołanie zmiany w jego zachowaniu oraz doprowadzenie do jego przemiany. W praktyce nawet najlepsze zajęcia resocjalizacyjne nie są jednak w stanie „naprawić” skazanego, zwłaszcza jeżeli jego zachowanie wynika z wieloletnich zaniedbań wychowawczych i środowiskowych. Opuszczając mury zakładu karnego, nawet najlepiej poprowadzona terapia nie jest w stanie zagwarantować, że dana osoba nie powróci na drogę przestępstwa – szczególnie wtedy, gdy sprawca ponownie wsiąka w dawne środowisko kryminalne (nawet z tej przyczyny, że nie ma środków na przeżycie). Z powyższego wynika zatem, że cel wykonywania kary pozbawienia wolności w brzmieniu zaprezentowanym przez ustawodawcę, choć słuszny i pożądany, jest w rzeczywistości trudny do realizacji.
II. Typy i rodzaje zakładów karnych
Zakład karny to miejsce, w którym osoby skazane prawomocnym wyrokiem sądu odbywają karę pozbawienia wolności, polegającą na przymusowym umieszczeniu skazanej osoby na określony czas w zamkniętym i strzeżonym miejscu. Oprócz konieczności przebywania w zakładzie karnym, dalsze dolegliwości dla osoby skazanej polegają na: poddaniu jej rygorom regulaminu więziennego, ograniczeniu w dostępie do niej osób spoza zakładu karnego oraz w kontaktach z takimi osobami, ograniczeniu lub braku możliwości wyjścia na wolność w ramach przepustek oraz stosowaniu kar regulaminowych za przewinienia przeciw dyscyplinie.
W Polsce, wg ustawy Kodeks Karny Wykonawczy, zakłady karne podlegają Ministrowi Sprawiedliwości i może on tworzyć nowe zakłady karne w drodze rozporządzeń i zarządzeń. Mogą one być tworzone jako samodzielne zakłady, lub jako wyodrębnione oddziały zakładów karnych i aresztów śledczych.
RODZAJE ZAKŁADÓW KARNYCH (ART. 69 kkw)
Polskie prawo penitencjarne w art. 69 kkw wymienia 4 rodzaje zakładów karnych : dla młodocianych, dla odbywających karę po raz pierwszy, dla recydywistów penitencjarnych oraz dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Każdy z tych zakładów może być zorganizowany jako zakład karny zamknięty, półotwarty i otwarty. O wyróżnieniu rodzajów zakładów karnych przesądza kategoria osób, dla których przeznaczona jest określona jednostka.
Wymienione typy różnią się stopniem zabezpieczenia i izolacji osadzonych, a także ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się po terenie jednostki a także poza nią.
Kobiety karę pozbawienia wolności odbywają w odrębnych zakładach karnych lub w wydzielonych oddziałach zakładów dla mężczyzn.
Polski system penitencjarny stwarza nieograniczone możliwości tworzenia jednostek penitencjarnych, które z jednej strony mogą odpowiadać za zapotrzebowania więźniów okre- ślonych kategorii, natomiast z drugiej strony stwarzają możliwość modelowania warunków odbywania kary, tak by maksymalnie wykorzystać okres izolacji penitencjarnej dla osiągania celów poprawczych.
Dla celów klasyfikacji skazanych rodzaje zakładów karnych oznacza się literami :
- Zakład karny dla młodocianych – M,
- Zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy – P,
- Zakład karny dla recydywistów penitencjarnych – R,
- Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego - W.
Ad. 1. Zakład karny dla młodocianych (art. 84 kkw)
Zakład karny dla młodocianych wyodrębniono w celu odizolowania tej kategorii skazanych od demoralizującego wpływu innych uwięzionych oraz z przekonania,że młodociani stanowią grupę osób znajdujących się jeszcze w fazie rozwoju biologicznego i psychicznego, więc istnieje większa szansa, aniżeli wobec dorosłych, skutecznych oddziaływań na ich postawy. Intensywna praca resocjalizacyjna ma szczególne znaczenie dla osiągnięcia poprawczych celów kary i zwiększenia szans pomyślnej integracji społecznej po opuszczeniu zakładu. W zakładzie karnym dla młodocianych odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia. Młodociany, któremu pozostało co najmniej 6 miesięcy do końca, nabywa prawo do ubiegania się o warunkowe zwolnienie a sprawiający trudności wychowawcze poddaje się badaniom psychologicznym. Jeżeli jest to uzasadnione dorosły skazany po raz pierwszy, wyróżniający się dobrą postawą może odbywać karę w zakładzie karnym dla młodocianych.
Młodociani obligatoryjnie odbywają karę w systemie programowanego oddziaływania. Ponadto przepisy regulaminu przewidują, że w zakładach karnych dla młodocianych prowadzi się w szerszym zakresie zajęcia kulturalnooświatowe, sportowe i wychowania fizycznego, organizuje spotkania z rodzinami oraz współpracuje z osobami godnymi zaufania. Skazani odbywający karę w zakładach karnych dla młodocianych typu zamkniętego i półotwartego mają ponadto prawo do dodatkowego widzenia w miesiącu. Wobec młodocianych nie stosuje się surowszych kar dyscyplinarnych.
Ad. 2. Zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 85 kkw)
W zakładach karnych dla odbywających karę po raz pierwszy osadzeni zostają skazani, którzy nie zostali skierowani do zakładu dla młodocianych, dla recydywistów penitencjarnych czy odbywających karę aresztu wojskowego oraz skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie. Kryterium decydującym o zakwalifikowaniu do tej grupy jest fakt uprzedniego odbywania kary pozbawienia wolności lub kary aresztu, jak i umyślność popełnionych przestępstw lub wykroczeń.
W tego typu zakładach mogą odbywać karę osoby skazane za przestępstwa nieumyślne. Odbywający karę mogą korzystać w zakładzie karnym z zatrudnienia, nauczania oraz zajęć społeczno-wychowawczych i sportowych.
Ad. 3. Zakład karny dla recydywistów penitencjarnych (art. 86 kkw)
W zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych odbywają karę dorośli skazani za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności lub zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za wykroczenia umyślne, zasadniczą lub zastępczą karę aresztu, którzy poprzednio odbywali już takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub wykroczenia, chyba że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy.
W polskim prawie karnym i penitencjarnym recydywista postrzegany jest jako groźny bandyta. W rzeczywistości jednak recydywiści są sprawcami przestępstw przeciwko własności (kradzież, włamanie, zagarnięcie mienia, przywłaszczenie, oszustwo, paserstwo, rozbój). Stanowią oni kategorię skazanych bardzo surowo traktowanych. Wyraża się to przede wszystkim w większym stopniu izolacji i mniejszym zakresie uprawnień.
Ad. 4. Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Areszt wojskowy jest karą stosowaną wobec żołnierzy. Kary aresztu wojskowego trwają najmniej miesiąc, najwięcej dwa lata. Podczas odbywania kary skazany ma obowiązek pracy lub nauki. W tego typu zakładach uwzględnia się przestrzeganie dyscypliny wojskowej i elementów szkoleń wojskowych. Skazani umieszczeni są w odrębnych pomieszczeniach przy zachowaniu hierarchii w stopniach wojskowych. Skazani odbywają karę w pełnym umundurowaniu wojskowym pozbawianym godła państwowego oraz znaków i stopni wojskowych. Areszt wykonywany jest zgodnie z przepisami dotyczącymi kary pozbawienia wolności, chyba że przepisy części wojskowej Kodeksu karnego wykonawczego stanowią inaczej.
Oprócz wymienionych wyżej zakładów występują również zakłady karne dla kobiet. Stanowią one niewielki procent populacji skazanych na karę pozbawienia wolności jednak dużo gorzej niż mężczyźni radzą sobie z rzeczywistością więzienną. Potrzebują one specjalnych warunków i programów resocjalizacyjnych, a także innego systemu kar i nagród. Osoby zajmujące się skazanymi kobietami przyznają, że praca z nimi jest bardzo trudna. Zdarza się, że kobiety odbywają karę w dużych, starych więzieniach, źle wyposażonych pod względem sanitarnym, także w warunkach, w których niemożliwe jest konsekwentne przeprowadzenie klasyfikacji i rozmieszczenia, a tym bardziej realizowanie zasady indywidualizacji. Ponadto niewielka liczba zakładów karnych w Polsce powoduje, że często odbywają one karę bardzo daleko od miejsca zamieszkania męża i dzieci. W największym polskim zakładzie karnym dla kobiet w Grudziądzu funkcjonuje szpital położniczo-ginekologiczny i dom małego dziecka, w którym rodzące matki mogą przebywać ze swoimi dziećmi do ukończenia przez nich 3 roku życia. Kobieta osadzona w zakładzie karnym opiekuje się swoim dzieckiem całą dobę a dzięki temu uczy się prawidłowych postaw, czułego mówienia do dziecka oraz dotyku.
TYPY ZAKŁADÓW KARNYCH (art. 70 kkw)
Rozróznienie trzech typów zakładów karnych w których może być wykonywana kara pozbawienia wolności jest kolejnym (po rodzajach zakładów karnych) elementem klasyfikacji umożliwiającym indywidualizację na skazanych.
Dla celów klasyfikacji typy zakładów karnych oznacza się cyframi :
1. Zakłady karne typu zamkniętego – 1,
2. Zakłady karne typu półotwartego – 2,
3. Zakłady karne typu otwartego – 3.
Zakłady te różnią się stopniem zabezpieczenia ochronnego oraz izolacji społecznej, a także obowiązkami i uprawnieniami, a powyższe typy decydują o progresywności systemu. Pozwalają na stosowanie tzw. wolnej progresji, polegającej na tym, że tych skazanych, którzy spełniają oczekiwania resocjalizacyjne, można awansować do zakładu z większą swobodą, np. do zakładu półotwartego, a tych którzy zawodzą wychowawczo, można kierować do zakładu o mniejszej swobodzie, np. z zakładu półotwartego do zakładu zamkniętego. Takie podejście jest wyrazem podmiotowości, ponieważ awanse i degradacje zależą od zachowania więźniów. Są oni świadomi swoich obowiązków i uprawnień, a także konsekwencji nierespektowania tych pierwszych i respektowania tych drugich. Wybór zachowań należy do nich. Jest to zatem trening samosterowania, który jest niezwykle ważny w procesie korektury postaw, stanowiącej rdzeń procesu resocjalizacyjnego.
Ad. 1. Zakład karny typu zamkniętego (art. 90 kkw)
W zakładzie karnym typu zamkniętego cele mieszkalne skazanych są zamknięte całą dobę, jeśli jednak względy bezpieczeństwa nie stoją na przeszkodzie, cele mogą być otwarte przez określony czas w ciągu dnia (decyzje co do otwarcia podejmuje dyrektor, ustalając porządek wewnętrzny zakładu). Skazani powinni być zatrudnieni na terenie zakładu, poza terenem mogą być zatrudnieni jedynie w pełnym systemie konwojowania (nie dotyczy to skazanych niebezpiecznych oraz odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności, którzy mogą wykonywać prace wyłącznie na terenie zakładu). Zajęcia kulturalno-oświatowe, sportowe i nauczanie odbywa się na terenie zakładu. Skazani mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia, ale korzystanie z własnej odzieży wymaga zezwolenia dyrektora. Poruszanie się skazanych po terenie zakładu odbywa się w sposób zorganizowany i pod dozorem. Skazanym osadzonym w tego typu zakładzie nie udziela się przepustek, a udzielanie nagród związanych z opuszczeniem zakładu ograniczone jest szczególnymi przepisami. W myśl regulaminu skazany może korzystać z dwóch widzeń w miesiącu (pod dozorem funkcjonariusza, który prowadzi również kontrolę rozmów). Kontrolowane są również rozmowy telefoniczne oraz korespondencja.
Ad. 2. Zakład karny typu półotwartego (art. 91 kkw)
Zakład karny półotwarty charakteryzuje się mniejszym stopniem zabezpieczenia i izolacji skazanych. Cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte w dzień, w porze nocnej mogą być zamknięte. Skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny, obuwia oraz poruszać się po terenie zakładu w czasie i miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym określonym przez dyrektora zakładu. Mogą być zatrudnieni poza terenem zakładu bez konwojenta albo na pojedynczych stanowiskach pracy, mogą także po uzyskaniu zezwolenia dyrektora brać udział w nauczaniu, szkoleniu i zajęciach terapeutycznych poza zakładem. Dodatkowo administracja może organizować grupowe zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe poza zakładem. Istotnym elementem jest możliwość uzyskania przepustek, ale nie częściej niż raz na dwa miesiące i na okres nie przekraczający łącznie 14 dni w roku. Regulamin przewiduje trzy widzenia w miesiącu, oraz możliwość sprawowania kontroli nad widzeniami czy korespondencją.
Ad. 3. Zakład karny typu otwartego (art. 90 kkw.)
Zakład karny typu otwartego posiada cele mieszkalne otwarte całą dobę. Skazani mogą otrzymywać z depozytu zakładowego pieniądze pozostające do ich dyspozycji, mogą także uzyskać zezwolenie dyrektora na indywidualny udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświatowych poza zakładem. Mogą uzyskać przepustki na czas nie przekraczający 28 dni w roku, nie częściej niż raz w miesiącu. Mają oni prawo do korzystania z nieograniczonej liczby widzeń w dniach i godzinach wyznaczonych porządkiem wewnętrznym zakładu. Rozmowy w trakcie widzeń oraz korespondencja nie podlegają kontroli.
Jeśli postawa i zachowanie skazanego za tym przemawiają przenosi się go z zakładu karnego typu zamkniętego do zakładu typu półotwartego lub otwartego (zasada wolnej progresji). Wyjątek dotyczy skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności – rozpoczynają oni karę zawsze w zakładach karnych typu zamkniętego, można ich przenieść do zakładu typu półotwartego po odbyciu co najmniej 15 lat kary, a do zakładu otwartego po odbyciu co najmniej 20 lat kary. Co więcej, zgodnie z Kodeksem karnym wykonawczym bezpośrednie przeniesienie z zakładu zamkniętego do otwartego możliwe jest dopiero po odbyciu przez skazanego połowy tej części kary, po której mógłby się ubiegać o warunkowe przedterminowe zwolnienie (kolejny wyjątek od zasady wolnej progresji). Natomiast ujem- na ocena postawy i zachowania skazanego, a także względy bezpieczeństwa mogą powodować przeniesienie go do zakładu karnego typu półotwartego lub zamkniętego. Oceną okresowych postępów skazanego w resocjalizacji zajmuje się komisja penitencjarna (nie rzadziej niż co 6 miesięcy), kierując się kryteriami takimi jak : stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa, stopień przestrzegania porządku i dyscypliny, stosunek do pracy, charakter kontaktów z rodziną, zachowanie wobec innych skazanych i przełożonych oraz zmiany w zachowaniu się skazanego od ostatniej oceny. Decyzja komisji może być podstawą orzeczenia o przeniesieniu, również sam skazany może zwrócić się do komisji z wnioskiem o przeniesienie (decyzja komisji podlega kontroli sadu penitencjarnego).
III. Systemy odbywania kary pozbawienia wolności
Kara pozbawienia wolności wykonywana jest w jednym z trzech systemów :
1 ) zwykłym,
2) terapeutycznym,
3) programowanego oddziaływania.
System wykonywania kary nie jest związany z rodzajem ani typem zakładu karnego.
Ad. 1) Odbywanie kary w systemie zwykłym
W systemie zwykłym wykonuje się karę wobec skazanych dorosłych, jeśli nie odbywają jej w innym systemie. Wykonywanie kary ma zmierzać do celów indywidualno-prewencyjnych. Skazani mogą korzystać z dostępnego w zakładzie karnym zatrudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalnooświatowych i sportowych. Mogą także w trakcie wykonywania kary zmienić decyzję i po wyrażeniu zgody na współudział w opracowaniu i realizacji indywidualnego programu oddziaływań przejść do systemu programowanego
Ad. 2) Odbywanie kary w systemie terapeutycznym
W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani :
- u których występują zaburzenia psychiczne,
- upośledzenie umysłowe,
- uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających,
- niepełnosprawność fizyczna, jeżeli wymagają specjalistycznego oddziaływania, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej.
System ten ma na celu przygotowanie skazanych do powrotu do społeczeństwa, a także zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej oraz kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia. Odbywanie kary w tym systemie nie wymaga zgody skazanego, jednak leczenie i rehabilitacja skazanych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu albo innych środków odurzających wymaga orzeczenia sadu penitencjarnego. System ten jest systemem przejściowym – skazani nie wymagający już takich oddziaływań przenoszeni są do innego systemu.
Ad. 3) Odbywanie kary w systemie programowanego oddziaływania
System programowanego oddziaływania jest systemem szczególnie nakierowanym na resocjalizację. Podstawą wykonywania kary jest indywidualny program oddziaływania opracowany przy współudziale skazanego. Powinien on zawierać cele etapowe oraz cel końcowy resocjalizacji, czyli zalecenia dotyczące : osadzenia więźnia w określonym mikrośrodowisku społecznym, sposobu zagospodarowania czasu wolnego, kształcenia, zatrudnienia, sposobu rozliczania więźnia (w przypadku jego niesubordynacji czy pozy- tywnego zachowania), sugestie w zakresie uzyskania dobrej komunikacji, sugestie co do pomocy więźniowi, zalecenia dotyczące poziomu i jakości utrzymywania kontaktów z rodziną, zalecenia dotyczące zabezpieczenia więźnia przed zagrożeniami ze strony innych więźniów oraz kwestie społecznego i materialnego przygotowania więźnia do opuszczenia zakładu. System ten jest ofertą skierowaną do skazanego, z której może skorzystać bądź ją odrzucić. Młodociani odbywają karę obligatoryjnie w tym systemie.
W systemach penitencjarnych zorientowanych na resocjalizację klasyfikacja skazanych odgrywa istotną rolę, ponieważ jest ona podstawowym środkiem indywidualizacji wykonywania kary pozbawienia wolności, umożliwiającej osiągniecie zakładanych celów wychowawczych. Ma ona na celu stworzenie warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi, zapobieganie szkodliwym wpływom, zapewnienie bezpieczenstwa osobistego, wybór właściwego systemu wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu (klasyfikacja zewnętrzna, prawna) oraz rozmieszczeniu skazanych wewnątrz zakładu karnego.
Kryteria, w oparciu o które dokonuje się klasyfikacji skazanych to w szczególności :
wiek;
płeć;
dotychczasowa karalność;, uprzednie odbywanie kary;
umyślność lub nieumyślność czynu; stan zdrowia psychicznego i fizycznego;
wysokość pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności;
podatność na resocjalizacje;
stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego.
Klasyfikacja skazanych wg kryteriów przewidzianych prawem dokonuje się przede wszystkim w oparciu o wyniki badań osobowo poznawczych, które polegają na gromadzeniu wszelkich danych odnoszących się do osoby skazanego. Prowadzone są one już w postępowaniu przygotowawczym, a następnie w trakcie rozpoznania sprawy przez sąd. Przy uwzględnieniu kryteriów klasyfikacji skazanych dzieli się na grupy oznaczone symbolami M, P, R, W odpowiadające rodzajom zakładów karnych (M – ZK dla młodocianych, P – dla od- bywających karę po raz pierwszy, R – dla recydywistów peni- tencjarnych, W – dla odbywających karę aresztu wojskowego) oraz podgrupy oznaczone cyframi 1, 2, 3 odpowiadającymi ty- pom zakładów karnych oraz literami p, t, z odpowiadającymi systemom wykonywania kary (1 – ZK typu zamkniętego, 2 – półotwartego, 3 – otwartego; p – system programowanego od- działywania, t – system terapeutyczny, z – system zwykły). Sąd wydając wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności, może określić rodzaj i typ zakładu karnego, w którym skazany ma odbyć karę, a także może orzec terapeutyczny system jej wykonywania (sąd kieruje się przepisami prawa karnego wykonawczego regulującymi zasady kierowania skazanych do poszczególnych zakładów i systemów wykonywania kary). W sytuacji, gdy w trakcie wykonywania kary wystąpią okoliczności uzasadniające zmianę rodzaju lub typu zakładu bądź obranego systemu, dokonanie takiej zmiany wymaga wydania postanowienia przez sąd penitencjarny, a w przypadku kolejnych okoliczności uzasadniających zmianę już po wydaniu postanowienia przez sąd penitencjarny, decyzje w tym zakresie może podjąć komisja penitencjarna. W praktyce sądy wydające wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności niezwykle rzadko korzystają z możliwości określenia sposobu wykonywania kary, decyzje podejmuje wówczas komisja penitencjarna. Problemy z jakimi boryka się polskie więziennictwo, takie jak przeludnienie czy biurokratyzacja, to nie jedyne zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania tej instytucji. Ciągle zmieniająca się władza polityczna uniemożliwia planowanie długoterminowych zmian, tymczasem w więziennictwie nie można mówić o szybkich, spektakularnych efektach.
Najbardziej adekwatny pod względem zadań resocjalizacyjnych jest system programowanego oddziaływania, natomiast sami skazani nie widzą w nim szansy na resocjalizację (młodociani nie widzą żadnych korzyści w tego typu oddziaływaniach – 47,9%), a jedynie szansę na poprawę własnych warunków egzystencji w zakładzie (52% recydywistów upatruje w tym systemie takową szansę, bądź możliwość uzyskania dzięki niemu różnego rodzaju przywilejów takich jak np. przepustki – 33,7% dorosłych skazanych po raz pierwszy).
Zatrważające jest także to, że większość miejsca w programach poświęcona jest działalności kulturalno-oświatowej i sportowej zamiast pracy na rzecz umiejętności radzenia sobie po wyjściu na wolność. Różne perspektywy ukazują różne problemy, z jakimi boryka się polskie więziennictwo. Istotną kwestią jest to, aby planowane i podejmowane działania były realizowane niezależnie od zmieniającej się władzy politycznej, a wdrażane rozwiązania były adekwatne do rzeczywistych potrzeb.
IV. Środki oddziaływania penitencjarnego
- zatrudnienie,
- nauczanie,
- zajęcia kulturalno – oświatowe i sportowe,
- kontakty z rodziną i światem zewnętrznym
V. Nagrody i kary dyscyplinarne
Zgodnie z art. 137 kkw skazanemu wyróżniającemu się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary mogą być przyznawane nagrody. Nagroda może być również przyznana skazanemu w celu zachęcenia go do poprawy zachowania.
NAGRODY
Nagrody przyznaje się skazanym, którzy w czasie odbywania kary wyróżnili się dobrym zachowaniem. Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego dopuszczają także możliwość przyznania nagrody skazanemu aby zachęcić go do poprawy zachowania. Odpowiednie zachowanie skazanego nie jest jednak wystarczające dla przyznania mu niektórych rodzajów wyróżnień.
Zezwolenia na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin. Łączna liczba nagród wymienionych w tym punkcie nie może przekraczać 28 w jednym roku;
Zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nieprzekraczający jednorazowo 14 dni. Łączny czas trwania nagród wskazanych w tym punkcie nie może przekroczyć 28 dni w jednym roku.
Przedstawione powyżej nagrody można przyznać skazanemu, którego postawa w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie on przestrzegał porządku prawnego. Skazany musi także odbyć karę co najmniej w tej części, po której mógłby być warunkowo przedterminowo zwolniony, lub połowy kary nieprzekraczającej 6 miesięcy.
Skazanemu odbywającemu karę dożywotniego pozbawienia wolności „nagrody wolnością” mogą być przyznane po odbyciu przez niego, co najmniej 15 lat kary.
Omawiane powyżej nagrody przyznaje dyrektor zakładu karnego z urzędu lub na pisemny wniosek przełożonego skazanego. Skazanemu, który korzystając z nagród wolnościowych nadużył zaufania, a w szczególności nie powrócił do zakładu karnego w wyznaczonym terminie, nie udziela się tych nagród przez okres co najmniej 6 miesięcy od udzielenia ostatniej nagrody.
Katalog nagród wymieniony został w art. 138 kkw :
1) zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie,
2) zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej,
3) zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu, bez osoby dozorującej,
4) zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych,
5) nagroda rzeczowa lub pieniężna,
6) (uchylony),
7) zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin,
8) zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni,
9) pochwała,
10) zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu,
11) zezwolenie na przekazanie osobie wskazanej przez skazanego upominku,
12) zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży,
13) zezwolenie na otrzymanie dodatkowej paczki żywnościowej,
14) zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym,
15) zezwolenie na telefoniczne porozumienie się skazanego ze wskazaną przez niego osobą na koszt zakładu karnego.
KARY DYSCYPLINARNE
Skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za zawinione naruszenie nakazów lub zakazów wynikających z ustawy, regulaminu lub innych przepisów wydanych na jej podstawie albo ustalonego w zakładzie karnym lub miejscu pracy porządku.
Jeżeli przekroczenie zawiera znamiona wykroczenia (wykroczenia, o którym mowa w kodeksie wykroczeń), skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej, chyba że wykroczenie popełnione zostało w czasie pobytu poza obrębem zakładu karnego.
Karami dyscyplinarnymi są :
- nagana,
- pozbawienie wszystkich lub niektórych nie wykorzystanych przez skazanego nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania, na okres do 3 miesięcy,
- pozbawienie korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalnooświatowych lub sportowych, z wyjątkiem korzystania z książek i prasy, na okres do 3 miesięcy,
- pozbawienie lub ograniczenie możliwości dokonywania zakupów artykułów żywnościowych lub wyrobów tytoniowych, na okres do 3 miesięcy,
- udzielanie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą, na okres do 3 miesięcy,
- obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę, nie więcej niż o 25%, na okres do 3 miesięcy,
- umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 28 dni.
Karę polegającą na umieszczeniu w celi izolacyjnej, można wymierzyć skazanemu, który popełnił przekroczenie naruszające w poważnym stopniu obowiązującą w zakładzie karnym dyscyplinę i porządek. Kara ta polega na osadzeniu skazanego pojedynczo w celi oraz uniemożliwieniu mu kontaktu z innymi skazanymi.
W trakcie jej wykonywania skazanego pozbawia się możliwości :
- korzystania z widzeń i samoinkasujących aparatów telefonicznych,
- korzystania ze sprzętu audiowizualnego i komputerowego,
- bezpośredniego uczestniczenia, wspólnie z innymi skazanymi, w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii; na żądanie skazanego należy mu jednak umożliwić bezpośrednie uczestniczenie w nabożeństwie w warunkach uniemożliwiających mu kontakt z innymi skazanymi,
- korzystania z udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu, z wyjątkiem korzystania z książek i prasy,
- dokonywania zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych,
- uczestniczenia w nauczaniu i zatrudnieniu poza celą, 8) korzystania z własnej odzieży, obuwia oraz wyrobów tytoniowych.
Kary dyscyplinarne, o których mowa w pkt od 4-8 wymierza dyrektor zakładu karnego, a inne kary – również osoba przez niego upoważniona. Kary dyscyplinarne wymierza się z urzędu lub na pisemny wniosek przełożonego skazanego. Kara jest wymierzana w drodze decyzji, która powinna zawierać dokładne określenie przekroczenia popełnionego przez skazanego.
Decyzję o ukaraniu karą dyscyplinarną sporządza się na piśmie i podaje do wiadomości skazanemu, a gdy względy wychowawcze za tym przemawiają – również innym skazanym lub innym osobom. Przepis ten ma zastosowanie również do decyzji o uchyleniu, darowaniu, odroczeniu, zamianie, zawieszeniu lub przerwaniu kary dyscyplinarnej, a także o odstąpieniu od ukarania dyscyplinarnego.
Od decyzji o nałożeniu kary można się odwołać. Środkiem odwoławczym jest skarga. Skargi wnosi się do sądu penitencjarnego.
Wymierzając karę dyscyplinarną uwzględnia się stopień zawinienia i zasady indywidualizacji, mając w szczególności na względzie rodzaj i okoliczności czynu, stosunek do popełnionego przekroczenia, dotychczasową postawę, cechy osobowości i stan zdrowia skazanego oraz cele wychowawcze.
Przed wymierzeniem kary dyscyplinarnej wysłuchuje się obwinionego, zapoznaje się z opinią wychowawcy, a jeżeli zachodzi potrzeba – również składającego wniosek o ukaranie oraz z opiniami innych osób, a także z zeznaniami świadków. Postępowanie może odbywać się w obecności innych skazanych, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze.
Za jedno przekroczenie wymierza się tylko jedną karę dyscyplinarną. W wypadku, gdy skazany popełnił więcej przekroczeń, zanim został ukarany za którekolwiek z nich, wymierza się jedną karę, odpowiednio surowszą.
Ponowne wymierzenie kary dyscyplinarnej nie może nastąpić w taki sposób, aby była ona bezpośrednio przedłużeniem odbywania takiej samej kary, chyba że łączny okres trwania wymierzonych kar nie przekracza przewidzianej granicy czasu trwania tej kary.
Z uzasadnionych względów można odstąpić od ukarania dyscyplinarnego. Jeśli już kara została nałożona, to możliwe jest także zawieszenie wykonania kary na okres do 3 miesięcy. Można także zamienić karę na mniej dolegliwą lub darować karę. Po upływie okresu zawieszenia wymierzoną karę uważa się za wykonaną (tutaj chodzi o to, że jeśli w okresie zawieszenia, nie"odwiesi" się kary, to po zakończeniu zawieszenia nie będzie się wykonywało kary).
Nie można wymierzyć kary dyscyplinarnej, jeżeli od dnia powzięcia przez przełożonego wiadomości o popełnieniu przekroczenia upłynęło 14 dni lub od dnia popełnienia przekroczenia – 30 dni. Nie można rozpocząć wykonywania kary dyscyplinarnej po upływie 14 dni od jej wymierzenia. Przedawnienie wykonania kary dyscyplinarnej nie biegnie w czasie wykonywania takiej samej kary, wymierzonej wcześniej.
Wymierzoną karę dyscyplinarną wykonuje się bezzwłocznie. Sędzia penitencjarny może wstrzymać wykonanie kary dyscyplinarnej na czas potrzebny do wyjaśnienia okoliczności uzasadniających jej wymierzenie, a także uchylić karę dyscyplinarną z powodu jej niezasadności lub przekazać sprawę dyrektorowi zakładu karnego do ponownego rozpoznania. Jeżeli zostały ujawnione nowe fakty lub dowody nie znane przedtem, wskazujące na to, iż ukarany jest niewinny, dyrektor zakładu karnego uchyla karę dyscyplinarną i uznaje ją za niebyłą oraz podejmuje stosowną decyzję mającą na celu uchylenie skutków ukarania.