PRAWO I POLITYKA PENITENCJARNA – warsztat ze stosowania prawa
Wykaz literatury :
1. prof. Leszek Bogunia, prof. Tomasz Kalisz,, Prawo karne wykonawcze, wybór źródeł. Wrocław 2001,
2. Barbara Stańdo – Kawecka. Prawne podstawy resocjalizacji, , wyd. Zakamycze 2000,
3. Stanislaw Walczak. Prawo penitencjarne. Zarys systemu. Warszawa 1972,
4. Szymanowski Teodor, Migdał Jerzy.Prawo karne wykonawcze i polityka penitencjarna. Warszawa 2014,
5. Joanna Hołda , Zbigniew Hołda, Beata Żórawska, Prawo karne wykonawcze, Zakamycze 2004,
6. Stanisław Pawela Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze 2003,
7. Leon Rabinowicz. Podstawy nauki o więziennictwie, Warszawa1933,
8. Śliwowski Jerzy. Prawo i polityka penitencjarna, Warszawa 1982,
9. Mieczysław Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001,
1. Rys historyczny
Więzienie i kara pozbawienia wolności towarzyszą społeczeństwu od starożytności. Instytucje te są stale krytykowane, jednak jak dotąd nie wynaleziono niczego lepszego, co mogłoby zastąpić karę pozbawienia wolności i więzienie. Sytuacja ta wynika z jednej strony z tradycji, która towarzyszy nam od dawna, a z drugiej strony istnienia rzeczywistości społecznej, która kreuje poważnych i niebezpiecznych przestępców wobec których nie można zastosować kar alternatywnych, a należy izolować ich do społeczeństwa.
Instytucja więzień znana była już w starożytności, jednak ich zasadnicza funkcja nie polegała na organizowaniu wykonania kary pozbawienia wolności, ale na przetrzymywaniu podejrzanego w czasie toczącego się przeciwko niemu procesu, aż do czasu wykonania kary, którą z reguły była kara śmierci, kara okaleczająca lub kara cielesna. Warunki były straszne, prymitywne pomieszczenia, urągające wszelkim wymogom higieny, niejednokrotnie więźniowie pozostawali skuci łańcuchami, nie mieli możliwości poruszania się,
W starożytnym Rzymie więzienia mieściły się pod ziemią, w kilku kondygnacjach odpowiednik lochów,
Więzienia w średniowieczu odgrywały podobną rolę, mieściły się w lochach i służyły do przetrzymywania więźniów do czasu wydania wyroku. To okres bardzo złego traktowania więźniów, gdzie poddawano ich torturom, aby np. Zmusić do przyznania się do winy, a następnie wykonać karę śmierci lub skazać na powolne konanie w męczarniach z powodu braku dostatecznego pożywienia, ubrania i powietrza lub skazywano wprost na śmierć głodową.
Warunki w lochach były surowe i niezwykle dolegliwe. Były to lochy, bez dostępu światła dziennego, bardzo zawilgocone.
W Polsce feudalnej istniały podobne więzienia, najczęściej w wieżach grodzkich, które służyły do przetrzymywania złoczyńców przed sprawą, którymi byli najczęściej chłopi pańszczyźniani i mieszczanie. Uwięzionych zakuwano ciężkie łańcuchy na rękach i nogach, rzucano na kamienną posadzkę lub gnijący barłóg, gdzie z głodu, zimna i światła przechodzili straszliwe cierpienia. Więzienia te służyły do przetrzymywania osadzonych przed osądzeniem ale i do wykonania wyroku.
W Indiach więźniów traktowano również w sposób okrutny, więźniowie byli związani, a dla odstraszenia wystawiani byli na widok publiczny, czasem w drewnianych klatkach wystawiani byli na ulicę na widok publiczny. Wszędzie panowały okrutne warunki powodujące ogromną śmiertelność więźniów.
Koncepcja więzień mających za zadanie celowe oddziaływanie na skazanych pojawiła się dopiero na przełomie XVI/XVII wieku. Do XVI wieku więzienia traktowane były jako narzędzie zemsty, miejsce tortur, znęcania się nad niewinnymi.
Powstające na przełomie XVI/XVII wieku przytułki, domy poprawy i pracy przymusowej były zalążkiem nowoczesnych zakładów penitencjarnych.
Szczególną rolę odegrały domy poprawy utworzone pierwszy w Anglii a potem w Amsterdamie pod koniec XVI wieku. W Anglii utworzono tzw. dom pracy, gdzie zamykano żebraków i włóczęgów, których karnie umieszczano z tytułu trybu ich życia. Ludzie Ci niezdatni lub niechcący pracować przyczyniali się w znacznym stopniu do wzrostu przestępczości.
Przełomem w podejściu do kwestii odbywania kary pozbawienia wolności było stworzenie w Holandii zakładu - więzienia Amsterdamskiego, który stał się wzorem administracji i osiąganych efektów resocjalizacji więźniów. Podstawowym założeniem była resocjalizacja przez ciężką pracę, dyscyplinę i oddawanie się praktykom religijnym.
Ideą przyświecającą tym instytucjom była idea poprawy skierowana najpierw do ludzi młodych, potem dla mężczyzn i kobiet. Zaczątkiem był proces 16 letniego chłopca oskarżonego o kradzież, któremu groziła kara śmierci. Wtedy osądzający chłopca nie chcieli skazać młodego człowieka na karę śmierci i postanowiono stworzyć instytucję, gdzie umieszczani będą przestępcy, którzy będą przywracani społeczeństwu. I tak powstało więzienie Amsterdamskie.
W XVIII wieku niemal wszystkie więzienia były miejscem upodlenia ludzkiego, znajdowały się w fatalnych warunkach higienicznych, personel więzienny był zdeprawowany i nastawiony wyłącznie na własny zysk. Nie było pracy, a więźniowie pogrążali się w bezczynności. Istniała skrajna demoralizacja, a idea poprawy zniknęła zupełnie.
Pod koniec XVIII wieku, rozpoczyna się humanizacja wykonywania kary pozbawienia wolności, która trwa do dnia dzisiejszego.
Około 1930 roku pojawia się po raz pierwszy termin prawo penitencjarne, jako niezależnej, odrębnej gałęzi nauk prawnych.
2. Pojęcie prawa penitencjarnego
Prawo penitencjarne jest jedną z najmłodszych dyscyplin naukowych w rodzinie nauk karnych.
PRAWO PENITENCJARNE obejmuje przepisy normujące wykonywanie kary pozbawienia wolności
Jest wiele definicji prawa penitencjarnego :
Prawo penitencjarne - to całokształt norm regulujących stosunki społeczne, które powstały w następstwie zastosowania kary pozbawienia wolności,
PRAWO PENITENCJARNE - to ogół norm prawnych, które określają w jaki sposób za pomocą stosowania i wykonywania kary realizuje się postulaty i cele polityki penitencjarnej zmierzającej do wychowania człowieka przestępcy i przywrócenia go społeczeństwu
PRAWO PENITENCJARNE – to ogół norm odnoszących się do oddziaływania na skazanych w zakładach karnych l na wolności
Prawo penitencjarne pojmować należy jako całokształt norm prawnych regulujących wykonywanie kar i środków penalnych, które w swojej treści związane są z rzeczywistym pozbawieniem wolności.
Obecnie w zakres prawa penitencjarnego wpisać należy :
- karę pozbawienia wolności,
- karę aresztu,
- karę aresztu wojskowego,
- tymczasowe aresztowanie,
- środki zabezpieczające o charakterze izolacyjnym (orzeczenie umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym-celem jest zapobieżenie popełnieniu przestępstwa – art. 93 c kk),
- kary i środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności.
3. Prawo penitencjarne, a polityka penitencjarna (praktyka penitencjarna)
To dwa elementy jednej dyscypliny naukowej pozostające w ścisłym związku i stanowiące nierozłączną jedność. Są one połączone przez normy prawne dotyczące wykonywania kary pozbawienia wolności – czyli normy prawa penitencjarnego,
Polityka penitencjarna – określa działalność administracji zakładu karnego, wzajemne stosunki pomiędzy skazanym, a administracją zakładu karnego, wytycza kierunki działalności niezbędne do wykonania kary pozbawienia wolności,
Treść prawa penitencjarnego ulega zmianie w następstwie zmian treści polityki penitencjarnej. Prawo penitencjarne zmienia się w następstwie rozwoju praktyki penitencjarnej. Prawo penitencjarne i polityka penitencjarna koncentrują swoje działania na skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności, na badaniu osobowości skazanego, stopnia demoralizacji oraz środków i metod postępowania penitencjarnego w celu osiągnięcia najlepszych wyników resocjalizacyjnych. Niekiedy polityka penitencjarna wywiera wpływ na przepisy karne materialne np. wykluczenie z kk kary dożywotniego pozbawienia wolności(uznano, że długa kara nie resocjalizuje, wychowawczy wpływ na skazanego może być uzyskany w czasie pewnego określonego czasu, który nie może trwać zbyt długo), było konsekwencją badań prowadzonych przez nauki tj. pedagogika penitencjarna,
4. Stosunek prawa penitencjarnego do innych gałęzi prawa
Związek prawa penitencjarnego z prawem karnym wykonawczym
Prawo karne wykonawcze jest pojęciem szerszym od prawa penitencjarnego. Prawo karne wykonawcze obejmuje wszystkie przepisy odnoszące się do wykonywania wszystkich kar tj. kary pozbawienia wolności, kary ograniczenia wolności, kary grzywny, a także środków zabezpieczających, natomiast prawo penitencjarne obejmuje wyłącznie przepisy odnoszące się do kary pozbawienia wolności i innych środków polegających na przymusowym jej pozbawieniu
Prawo penitencjarne, a prawo karne materialne
Obejmuje normy odnoszące się do kary pozbawienia wolności.
Prawo penitencjarne, a prawo karne procesowe
Wydanie wyroku skazującego – wykonanie kary
Prawo penitencjarne, a kryminologia
W obu przypadkach celem jest :
- badanie przestępczości, przestępstwa i przestępcy oraz szukanie dróg umożliwiających zapobieganie przestępczości,
- wypracowanie najlepszych rozwiązań zapobiegających powrotowi do przestępstwa,
- efektywność wykonywania kary pozbawienia wolności,
- resocjalizacja skazanego,
Prawo penitencjarne związane jest ściśle z innymi gałęziami nauki np. :
- pedagogiką penitencjarną,
- psychiatria penitencjarna,
- psychologia penitencjarna,
- socjologia
CELE WYKONYWANIA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
Kara pozbawienia wolności to kara najsurowsza ze wszystkich jakie przewiduje polski kodeks karny. Jej stosowanie uzasadnione jest w odniesieniu do sprawców najsurowszych przestępstw. Orzekanie kary pozbawienia wolności powinno być ostatecznością (ultima ratio). Kodeks postępowania wykonawczego w przepisie skierowanym przede wszystkim do organów postępowania wykonawczego określa cele, jakie spełnić powinna kara pozbawienia wolności.
W polskim kodeksie karnym w art. 32 ust. 3 kk występują trzy rodzaje kary pozbawienia wolności:
1.kara pozbawienia wolności - jako kara trwająca od 1 miesiąca do maksymalnie 15 lat,
(piętnastoletnia maksymalna granica nie może zostać przekroczona nawet przy stosowaniu nadzwyczajnego obostrzenia kary),
2. jako kara 25 lat pozbawienia wolności,
3. jako kara dożywotniego pozbawienia wolności.
Karę pozbawianie wolności wymierza się w pełnych miesiącach i latach. Omawiając instytucję kary pozbawienia wolności nie sposób zapomnieć o zasadzie ultima ratio kary pozbawienia wolności. Ma ona zastosowanie w przypadku kiedy przepis prawa karnego przy konkretnym przestępstwie daje sądowi możliwość wyboru rodzaju kary - art. 58 § 1 kk, jeżeli ustawa daje możliwość wyboru kary sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.
1. Cele kary pozbawienia wolności
Cele kary pozbawienia wolności sformułowane zostały w art. 67 kodeksu karnego wykonawczego, wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa (prymat celów wychowawczych).
Zasadniczym clem kary pozbawienia wolności jest :
resocjalizacja skazanego - oddziaływanie resocjalizacyjne stosowane wobec skazanego ma stać się jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonującego, z której nie musi on skorzystać.
- resocjalizację rozumianą nie jako obowiązek, któremu skazany musi się poddać, ale jako uprawnienie; organ wykonujący orzeczenie składa ofertę, z której skazany może, ale nie musi skorzystać,
Ograniczenia pod tym względem mogą dotyczyć jedynie młodocianych oraz tych skazanych, do których może mieć zastosowanie przymus leczenia na mocy Kodeksu karnego wykonawczego lub innych ustaw,
Odrzucenie przymusu resocjalizacji w czasie odbywania kary wychodzi z koncepcji poszanowania praw człowieka do decydowania o sobie oraz z uznania faktu, że efektywne jest takie zwłaszcza oddziaływanie na dorosłego człowieka, które on sam zaakceptuje i jako jego podmiot - nawiąże współdziałanie z wychowawcami, nauczycielami, terapeutami itd,
Od zasady, że poddanie się resocjalizacji nie jest obowiązkiem skazanego, k.k.w. przewiduje więc pewne wyjątki. Chodzi tu o młodocianych, którzy obligatoryjnie odbywają karę w systemie programowanego oddziaływania (art. 95 kkw), oraz skazanych z niepsychtycznymi zaburzeniami psychicznymi (art. 96 kkw) oraz o skazanych uzależnionych od alkoholu albo środków odurzających, którzy orzeczeniem sądu penitencjarnego mogą być poddani leczeniu bądź rehabilitacji nawet bez swojej zgody (art. 117 kkw),
- prewencja szczególna(kara powinna uświadomić skazanemu społeczną szkodliwość popełnionego przez niego czynu),
- ukształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego (tj. wykształcenie poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.)
- prewencja ogólna (sprawiedliwa odpłata)
- funkcja izolacyjno-zabezpieczająca (izolacja sprawcy)tj. ochrona społeczeństwa przed przestępczością.
Głównym założeniem jest to, że przez samo zamknięcie uniemożliwia się osadzonemu popełnianie dalszych przestępstw, ale także izolacja skazanych za najgroźniejsze czyny, uznanych za całkowicie zdemoralizowanych i stanowiących jednocześnie najpoważniejsze zagrożenie bezpieczeństwa społeczeństwa, a także współwięźniówWobec tej kategorii sprawców idea resocjalizacji musi ustąpić funkcji izolacyjnej w celu ochrony społeczeństwa oraz zapewnienia porządku i wewnętrznego bezpieczeństwa w zakładach karnych.
Konieczność izolowania sprawców najcięższych przestępstw ma stanowić środek prewencyjny dla reszty społeczeństwa, aby uchronić jego członków przed negatywnymi skutkami ewentualnych kolejnych przestępstw danego sprawcy. Z drugiej zaś, przestępca musi ponieść zasłużoną karę i odpokutować swoje złe uczynki. W teorii kara pozbawienia wolności ma także za zadanie zresocjalizować sprawców najcięższych czynów zabronionych, tak aby po jej odbyciu nie powrócili do kryminalnego życia. W praktyce ta ostatnia funkcja kary pozbawienia wolności nie ma tak dużego znaczenia, jak byśmy tego wszyscy oczekiwali (głównie ze względu na przepełnione więzienia i brak dobrego programu resocjalizacji więźniów).
Dla osiągnięcia powyższych celów (wychowawczy, resocjalizacja, prewencja szczególna) prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. W oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.
Wykonywanie kary musi być indywidualnie dobrane do cech skazanego – w przeciwnym razie przyniesie więcej szkody, niż pożytku. Każdy sprawca przestępstwa jest bowiem inny, inne też był jego motyw popełnionego przestępstwa. Niestety indywidualizacja kary nie jest możliwa w zasadzie nigdzie na świecie – zbyt duża liczba przestępców uniemożliwia realizację takiego postulatu. To z kolei odbija się negatywnie na całym procesie resocjalizacyjnym, a w ostateczności na skazanych i reszcie społeczeństwa.
Ustawodawca konstruując przepis art. 67 kkw, zwraca uwagę na wychowaczy (moralizatorski) charakter kary pozbawienia wolności.
Odizolowanie sprawcy przestępstwa ma na celu wywołanie zmiany w jego zachowaniu oraz doprowadzenie do jego przemiany. W praktyce nawet najlepsze zajęcia resocjalizacyjne nie są jednak w stanie „naprawić” skazanego, zwłaszcza jeżeli jego zachowania wynika z wieloletnich zaniedbań wychowawczych i środowiskowych. Opuszczając mury zakładu karnego, nawet najlepiej poprowadzona terapia nie jest w stanie zagwarantować, że dana osoba nie powróci na drogę przestępstwa – szczególnie wtedy, gdy sprawca ponownie wsiąka w dawne środowisko kryminalne (nawet z tej przyczyny, że nie ma środków na przeżycie). Z powyższego wynika zatem, że cel wykonywania kary pozbawienia wolności w brzmieniu zaprezentowanym przez ustawodawcę, choć słuszny i pożądany, jest w rzeczywistości niemożliwy do realizacji (przynajmniej nie w 100%).
Typy i rodzaje zakładów karnych
Zakład karny to miejsce, w którym osoby skazane prawomocnym wyrokiem sądu odbywają karę pozbawienia wolności, polegającą na przymusowym umieszczeniu skazanej osoby na określony czas w zamkniętym i strzeżonym miejscu. Oprócz konieczności przebywania w zakładzie karnym, dalsze dolegliwości dla osoby skazanej polegają na: poddaniu jej rygorom regulaminu więziennego, ograniczeniu w dostępie do niej osób spoza zakładu karnego oraz w kontaktach z takimi osobami, ograniczeniu lub braku możliwości wyjścia na wolność w ramach przepustek oraz stosowaniu kar regulaminowych za przewinienia przeciw dyscyplinie.
W Polsce, wg ustawy Kodeks Karny Wykonawczy, zakłady karne podlegają Ministrowi Sprawiedliwości i może on tworzyć nowe zakłady karne w drodze rozporządzeń i zarządzeń. Mogą one być tworzone jako samodzielne zakłady, lub jako wyodrębnione oddziały zakładów karnych i aresztów śledczych.
Klasyfikacja skazanych ma na celu (art. 82 kkw) :
- stworzenie warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi,
- zapobieganie szkodliwym wpływom skazanych zdemoralizowanych,
- zapewnienie skazanym bezpieczeństwa osobistego,
- wybór właściwego systemu wykonywaniu kary, rodzaju I typu zakładu karnego,
- rozmieszczenie skazanych wewnątrz zakładu karnego,Rodzaje zakładów karnych (art. 69 kkw)
Polskie prawo penitencjarne w art. 69 kkw wymienia 4 rodzaje zakładów karnych :
- dla młodocianych,
- dla odbywających karę po raz pierwszy,
- dla recydywistów penitencjarnych oraz
- dla odbywających karę aresztu wojskowego.
O wyróżnieniu rodzajów zakładów karnych przesądza kategoria osób, dla których przeznaczona jest określona jednostka. Wymienione typy różnią się stopniem zabezpieczenia i izolacji tam przebywających, a także ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się po terenie jednostki a także poza nią.
Kobiety karę pozbawienia wolności odbywają w odrębnych zakładach karnych lub w wydzielonych oddziałach zakładów dla mężczyzn.
Wynikające z komentowanego przepisu istnienie czterech rodzajów zakładów karnych, w których wykonywana jest kara pozbawienia wolności, stanowi pierwsze kryterium brane pod uwagę przy dokonywaniu klasyfikacji skazanych (na temat klasyfikacji art. 74, 76 i 82 kkw). Kryterium rozróżniającym rodzaje zakładów jest ich przeznaczenie z uwagi na osobę skazanego.
Oprócz czterech rodzajów zakładów karnych, indywidualizacji odbywania kary służy rozróżnienie typów zakładów karnych (art. 70 k.k.w.) i systemów odbywania kary (art. 81 k.k.w.).
Dla celów klasyfikacji skazanych rodzaje zakładów karnych oznacza się literami:
zakład karny dla młodocianych – M,
zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy – P,
zakład karny dla recydywistów penitencjarnych – R,
zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego
Zakład karny dla młodocianych (art. 84 kkw)
KK w art. 115 § 10 precyzuje pojęcie młodocianego – jest nim sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w I Instancji nie ukończył 24 lat.
W zakładzie karnym dla młodocianych, odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia. W uzasadnionych wypadkach skazany może odbywać karę w takim zakładzie po ukończeniu 21. roku życia. Jeżeli jest to uzasadnione potrzebami oddziaływania, dorosły skazany po raz pierwszy, wyróżniający się dobrą postawą, może, za swoją zgodą, odbywać karę w zakładzie karnym dla młodocianych - korzysta on wtedy z takich uprawnień, jak młodociany (art. 84 § 1 i 2 k.k.w.).
Zakład karny dla młodocianych wyodrębniono w celu odizolowania tej kategorii skazanych od demoralizującego wpływu innych uwięzionych oraz z przekonania, że młodociani stanowią grupę osób znajdujących się jeszcze w fazie rozwoju biologicznego i psychicznego, więc istnieje większa szansa, aniżeli wobec dorosłych, skutecznych oddziaływań na ich postawy. Intensywna praca resocjalizacyjna ma szczególne znaczenie dla osiągnięcia poprawczych celów kary i zwiększenia szans pomyślnej integracji społecznej po opuszczeniu zakładu. Młodociani sprawiający trudności wychowawcze poddaje się badaniom psychologicznym
Młodociani obligatoryjnie odbywają karę w systemie programowanego oddziaływania. Ponadto przepisy regulaminu przewidują, że w zakładach karnych dla młodocianych prowadzi się w szerszym zakresie zajęcia kulturalnooświatowe, sportowe i wychowania fizycznego, organizuje spotkania z rodzinami oraz współpracuje z osobami godnymi zaufania. Skazani odbywający karę w zakładach karnych dla młodocianych typu zamkniętego i półotwartego mają ponadto prawo do dodatkowego widzenia w miesiącu. Wobec młodocianych nie stosuje się surowszych kar dyscyplinarnych.
Eksperyment w Szczypiornie – “Podkultura więzienna” Sł. Przybyliński str. 51
Zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy (art.85 kkw)
W zakładzie karnym dla odbywających karę po raz pierwszy oprócz skazanych wymienionych w nazwie zakładu, osadza się również skazanych którzy nie zostali skierowani do zakładu dla młodocianych, dla recydywistów penitencjarnych czy odbywających karę aresztu wojskowego oraz skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie (art. 85 k.k.w.).
W tego typu zakładach mogą odbywać karę osoby skazane za przestępstwa nieumyślne. Odbywający karę mogą korzystać w zakładzie karnym z zatrudnienia, nauczania oraz zajęć społeczno-wychowawczych i sportowych.
Zakład karny dla recydywistów penitencjarnych (art.86 kkw)
Kryterium decydującym o zakwalifikowaniu do tej grupy jest fakt uprzedniego odbywania kary pozbawienia wolności lub kary aresztu, jak i umyślność popełnionych przestępstw lub wykroczeń.
W zakładzie karnym dla recydywistów penitencjarnych odbywają karę dorośli skazani za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności lub zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za wykroczenia umyślne zasadniczą lub zastępczą karą aresztu, którzy uprzednio już odbywali takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub wykroczenia, chyba że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 86 k.k.w.).
W polskim prawie karnym i penitencjarnym recydywista postrzegany jest jako groźny bandyta. W rzeczywistości jednak recydywiści są sprawcami przestępstw przeciwko własności (kradzież, włamanie, zagarnięcie mienia, przywłaszczenie, oszustwo, paserstwo, rozbój). Stanowią oni kategorię skazanych bardzo surowo traktowanych. Wyraża się to przede wszystkim w większym stopniu izolacji i mniejszym zakresie uprawnień.
Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego
Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego jest przeznaczony dla żołnierzy, którzy w czasie odbywania tej kary podlegają jednocześnie szkoleniu wojskowemu (art. 322 § 3 k.k.).
Kary aresztu wojskowego trwają najmniej miesiąc, najwięcej dwa lata. Podczas odbywania kary skazany ma obowiązek pracy lub nauki. W tego typu zakładach uwzględnia się przestrzeganie dyscypliny wojskowej i elementów szkoleń wojskowych. Skazani umieszczeni są w odrębnych pomieszczeniach przy zachowaniu hierarchii w stopniach wojskowych. Skazani odbywają karę w pełnym umundurowaniu wojskowym pozbawianym godła państwowego oraz znaków i stopni wojskowych. Areszt wykonywany jest zgodnie z przepisami dotyczącymi kary pozbawienia wolności, chyba że przepisy części wojskowej Kodeksu karnego wykonawczego stanowią inaczej.
Zakłady karne dla kobiet (art. 87 kkw)
Oprócz wymienionych wyżej zakładów występują również zakłady karne dla kobiet. W Polsce znajdują się cztery zakłady karne, przeznaczone wyłącznie dla nich. Zlokalizowane są w Czersku, Grudziądzu, Krzywańcu i Lublińcu. W Krzywańcu i w Grudziądzu funkcjonują domy matki i dziecka. Stanowią one niewielki procent populacji skazanych na karę pozbawienia wolności jednak dużo gorzej niż mężczyźni radzą sobie z rzeczywistością więzienną. Potrzebują one specjalnych warunków i programów resocjalizacyjnych, a także innego systemu kar i nagród. Osoby zajmujące się skazanymi kobietami przyznają, że praca z nimi jest bardzo trudna. Zdarza się, że kobiety odbywają karę w dużych, starych więzieniach, źle wyposażonych pod względem sanitarnym, także w warunkach, w których niemożliwe jest konsekwentne przeprowadzenie klasyfikacji i rozmieszczenia a tym bardziej realizowanie zasady indywidualizacji. Ponadto niewielka liczba zakładów karnych w Polsce powoduje, że często odbywają one karę bardzo daleka od miejsca zamieszkania męża i dzieci.
W największym polskim zakładzie karnym dla kobiet w Grudziądzu funkcjonuje szpital położniczo-ginekologiczny i dom małego dziecka, w którym rodzące matki mogą przebywać ze swoimi dziećmi do ukończenia przez nich 3 roku życia. Kobieta osadzona w zakładzie karnym opiekuje się swoim dzieckiem całą dobę a dzięki temu uczy się prawidłowych postaw, czułego mówienia do dziecka oraz dotyku.
Typy zakładów karnych (art. 70 kkw)
Rozróżnienie trzech typów zakładów karnych, w których może być wykonywana kara pozbawienia wolności, jest kolejnym (po rodzajach zakładów karnych) elementem klasyfikacji umożliwiającym indywidualizację oddziaływania na skazanych
Dla celów klasyfikacji skazanych typy zakładów karnych oznacza się cyframi:
zakład karny typu zamkniętego – 1,
zakład karny typu półotwartego – 2,
zakład karny typu otwartego – 3
Kryterium, które różnicuje typy zakładów, określone jest w sposób ogólny w art. 70 § 2 k.k.w. Jest nim stopień zabezpieczenia i izolacji skazanych oraz zakres możliwości poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem (bardziej szczegółowo na ten temat zob. art. 88b, 90, 91 i 92 k.k.w. oraz tezy do tych przepisów).
Zakłady te różnią się stopniem zabezpieczenia ochronnego oraz izolacji społecznej, a także obowiązkami i uprawnieniami, a powyższe typy decydują o progresywności systemu. Pozwalają na stosowanie tzw. wolnej progresji, polegającej na tym, że tych skazanych, którzy spełniają oczekiwania resocjalizacyjne, można awansować do zakładu z większą swobodą, np. do zakładu półotwartego, a tych którzy zawodzą wychowawczo, można kierować do zakładu o mniejszej swobodzie, np. z zakładu półotwartego do zakładu zamkniętego.
Takie podejście jest wyrazem podmiotowości, ponieważ awanse i degradacje zależą od zachowania więźniów. Są oni świadomi swoich obowiązków i uprawnień, a także konse- kwencji nierespektowania tych pierwszych i respektowania tych drugich. Wybór zachowań należy do nich. Jest to zatem trening samosterowania, który jest niezwykle ważny w procesie korekty postaw, stanowiącej rdzeń procesu resocjalizacyjnego.
ZAKŁAD KARNY TYPU ZAMKNIĘTEGO (art. 90 kkw)
W zakładzie karnym typu zamkniętego :
- cele mieszkalne skazanych są w zasadzie zamknięte całą dobę, jeśli jednak względy bezpieczeństwa nie stoją na przeszkodzie, cele mogą być otwarte przez określony czas w ciągu dnia (decyzje co do otwarcia podejmuje dyrektor, ustalając porządek wewnętrzny zakładu),
- skazani mogą być zatrudnieni na terenie zakładu, natomiast poza terenem mogą być zatrudnieni jedynie w pełnym systemie konwojowania (nie dotyczy to skazanych niebezpiecznych oraz odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności, którzy mogą wykonywać prace wyłącznie na terenie zakładu karnego),
- zajęcia kulturalno-oświatowe, sportowe i nauczanie odbywają się wyłącznie na terenie zakładu karnego,
- skazani mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia, ale korzystanie z własnej odzieży wymaga zezwolenia dyrektora,
- poruszanie się skazanych po terenie zakładu odbywa się w sposób zorganizowany i pod dozorem,
- skazanym osadzonym w tego typu zakładzie nie udziela się przepustek, a udzielanie nagród związanych z - opuszczeniem zakładu ograniczone jest szczególnymi przepisami,
- w myśl regulaminu skazany może korzystać z dwóch widzeń w miesiącu (pod dozorem funkcjonariusza, który prowadzi również kontrolę rozmów,
- kontrolowane są również rozmowy telefoniczne oraz korespondencja
ZAKŁAD KARNY TYPU PÓŁOTWARTEGO (art. 91 kkw)
Zakład karny półotwarty :
- charakteryzuje się mniejszym stopniem zabezpieczenia i izolacji skazanych,
- cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte w dzień, w porze nocnej mogą być zamknięte,
- skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny, obuwia,
- skazani mogą poruszać się po terenie zakładu w czasie i miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym - określonym przez dyrektora zakładu karnego, M
- skazani mogą być zatrudnieni poza terenem zakładu bez konwojenta albo na pojedynczych stanowiskach pracy,
- mogą po uzyskaniu zezwolenia dyrektora brać udział w nauczaniu, szkoleniu i zajęciach terapeutycznych poza zakładem,
- dodatkowo administracja może organizować grupowe zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe poza zakładem,
- istotnym elementem jest możliwość uzyskania przepustek, ale nie częściej niż raz na dwa miesiące i na okres nie przekraczający łącznie 14 dni w roku. Regulamin przewiduje trzy widzenia w miesiącu, oraz możliwość sprawowania kontroli nad widzeniami czy korespondencją
ZAKŁAD KARNY TYPU OTWARTEGO (art. 92 kkw)
Zakład karny typu otwartego :
- posiada cele mieszkalne otwarte całą dobę,
- skazani mogą otrzymywać z depozytu zakładowego pieniądze pozostające do ich dyspozycji,
- skazani mogą uzyskać zezwolenie dyrektora na indywidualny udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświatowych poza zakładem,
- mogą uzyskać przepustki na czas nie przekraczający 28 dni w roku, nie częściej niż raz w miesiącu,
- mają oni prawo do korzystania z nieograniczonej liczby widzeń w dniach i go- dzinach wyznaczonych porządkiem wewnętrznym zakładu,
- rozmowy w trakcie widzeń oraz korespondencja nie podlegają kontroli.
Jeśli postawa i zachowanie skazanego za tym przemawiają przenosi się go z zakładu karnego typu zamkniętego do zakładu typu półotwartego lub otwartego (zasada wolnej progresji). Wyjątek dotyczy skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności – rozpoczynają oni karę zawsze w zakładach karnych typu zamkniętego, można ich przenieść do zakładu typu półotwartego po odbyciu co najmniej 15 lat kary, a do zakładu otwartego po odbyciu co najmniej 20 lat kary. Co więcej, zgodnie z Kodeksem karnym wykonawczym bezpośrednie przeniesienie z zakładu zamkniętego do otwartego możliwe jest dopiero po odbyciu przez skazanego połowy tej części kary, po której mógłby się ubiegać o warunkowe przedterminowe zwolnienie (kolejny wyjątek od zasady wolnej progresji).
Natomiast ujemna ocena postawy i zachowania skazanego, a także względy bezpieczeństwa mogą powodować przeniesienie skazanego z zakładu typu otwartego do zakładu karnego typu półotwartego lub zamkniętego.
Oceną okresowych postępów skazanego w resocjalizacji zajmuje się komisja penitencjarna (nie rzadziej niż co 6 miesięcy), kierując się kryteriami takimi jak: stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa, stopień przestrzegania porządku i dyscypliny, stosunek do pracy, charakter kontaktów z rodziną, zachowanie wobec innych skazanych i przełożonych oraz zmiany w zachowaniu się skazanego od ostatniej oceny. Decyzja komisji może być podstawą orzeczenia o przeniesieniu, również sam skazany może zwrócić się do komisji z wnioskiem o przeniesienie (decyzja komisji podlega kontroli sadu penitencjarnego).
W kwestii rozpoczęcia odbywania kary,
Kodeks preferuje zakłady typu półotwartego.
3. Systemy odbywania kary pozbawienia wolności
Kara pozbawienia wolności wykonywana jest w jednym z trzech systemów:
- zwykłym,
- terapeutycznym,
- programowanego oddziaływania. System wykonywania kary nie jest związany z rodzajem ani typem zakładu karnego.
Odbywanie kary w systemie terapeutycznym (art. 96 kkw)
W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, w tym skazani za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeni umysłowo, a także uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie – wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej. Jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze, w oddziale terapeutycznym mogą odbywać karę także inni skazani, za ich zgodą. Karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wykonuje się przede wszystkim w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji.
W systemie terapeutycznym karę odbywają obligatoryjnie :
skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi (przez „niepsychotyczne zaburzenia psychiczne” należy rozumieć niedorozwoje umysłowe, psychopatie i inne zaburzenia osobowości oraz zaburzenia psychiczne leżące na pograniczu anomalii psychicznych i chorób psychicznych, zwłaszcza zaburzenia sfery seksualnej oraz toksykomanie,
skazani za przestępstwa określone w art. 197–203 k.k., popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych (to przestępstwa przeciwko wolności seksualnej I obyczajności),
upośledzeni umysłowo,
uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych,
niepełnosprawni fizycznie,
ponadto karę w tym systemie odbywają także skazani na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia wykonania kary, sprawcy przestępstw popełnionych w stanie ograniczonej poczytalności, określonej w art. 31 § 2 k.k., w stosunku do których sąd orzekł umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. W tym ostatnim przypadku ustalenie, czy odbywanie kary powinno odbywać się w systemie terapeutycznym, wymaga wiadomości specjalnych, dlatego sąd przed podjęciem decyzji w tym przedmiocie ma obowiązek wysłuchania opinii lekarzy psychiatrów i psychologa,
w systemie terapeutycznym mogą odbywać karę również inni skazani, co uzależnione jest jednak od zgody skazanego, a ponadto muszą przemawiać za tym względy lecznicze i wychowawcze.
Karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wykonuje się przede wszystkim w oddziale terapeutycznym o określonej specjalności (art. 96 § 4 kkw). Skazanego zakwalifikowanego do odbywania kary w systemie terapeutycznym, skierowanego do oddziału terapeutycznego, umieszcza się w oddziale o specjalizacji dla skazanych:
1)z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo,
2)uzależnionych od alkoholu,
3)uzależnionych od środków odurzających lub substancji psychotropowych,
4)niepełnosprawnych fizycznie.
W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani :
wobec których sąd w wyroku orzekł o jego stosowaniu na podstawie art. 62 k.k.,
skazani, którzy do tego systemu zostali skierowani mocą decyzji komisji penitencjarnej (art. 76 § 1 pkt 2k.k.w.),
skazani, którzy do tego systemu zostali skierowani mocą postanowienia sądu penitencjarnego (art. 76 § 2k.k.w.).
Na oddziale terapeutycznym oddziaływania specjalistyczne realizuje zespół terapeutyczny.
Na oddziałach terapeutycznych o określonych specjalizacjach podejmuje się oddziaływania resocjalizacyjne oraz z zakresu leczenia, terapii i rehabilitacji, stosownie do potrzeb konkretnych skazanych. Także w ramach systemu terapeutycznego następuje więc dalsza indywidualizacja oddziaływań poprzez klasyfikację wewnętrzną.
Art. 96 § 4 k.k.w. dopuszcza wykonywanie kary w systemie terapeutycznym poza oddziałem terapeutycznym.
Do odbywania kary w systemie terapeutycznym poza oddziałem terapeutycznym są kierowani w szczególności skazani, wobec których psycholog stwierdził w opinii lub w orzeczeniu psychologiczno-penitencjarnym możliwość realizacji oddziaływań specjalistycznych poza takim oddziałem. Prowadzenie grupowych oddziaływań terapeutycznych realizuje się w systemie terapeutycznym poza oddziałem terapeutycznym w przypadku, gdy zalecono uczestnictwo w takich zajęciach w stosunku do odpowiedniej liczby skazanych przebywających w zakładzie.
Uważa sie jednak, że taka możliwość w stosunku do sprawców przestępstw popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych powinna być całkowicie wykluczona. Stają się oni często obiektem niechęci bądź agresji ze strony współosadzonych; dominuje także krytyczny stosunek personelu więziennego do tego rodzaju skazanych.
Jeżeli istnieją przesłanki do zakwalifikowania skazanego do systemu terapeutycznego, następuje to bez konieczności wyrażenia przez niego zgody. Jednak jeżeli stwierdzono u skazanego uzależnienie od alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych, albo gdy został on skazany za przestępstwo określone w art. 197–203k.k., popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, w razie braku jego zgody o stosowaniu leczenia lub rehabilitacji orzeka sąd penitencjarny (art. 117 k.k.w.)
W systemie terapeutycznym mogą odbywać karę również inni skazani, co uzależnione jest jednak od zgody skazanego, a ponadto muszą przemawiać za tym względy lecznicze i wychowawcze.
Terapia w warunkach izolacji więziennej nadaje jej specyficzny wymiar – łagodzi bowiem jej izolacyjny charakter. Na oddziale terapeutycznym skazani są traktowani bardziej jako pacjenci niż osoby pozbawione wolności w związku z popełnieniem czynu zabronionego. Model pracy zbliża się tu do modelu medycznego. Każdy z oddziałów terapeutycznych oferuje swoim pacjentom spójny program oddziaływań terapeutycznych możliwych do realizacji w warunkach izolacji więziennej .
System terapeutyczny ma na celu :
przygotowanie skazanych do powrotu do społeczeństwa,
zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości,
przywracanie równowagi psychicznej,
kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia. System ten jest systemem przejściowym – skazani nie wymagający już takich oddziaływań przenoszeni są do innego systemu.
Odbywanie kary w systemie programowanego oddziaływania (art. 95 kkw)
W systemie programowanego oddziaływania odbywają karę skazani młodociani, a także skazani dorośli, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania wyrażają zgodę na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu. W programach oddziaływania ustala się przede wszystkim: rodzaje zatrudnienia i nauczania skazanych, ich kontakty głównie z rodziną i innymi osobami bliskimi, wykorzystywanie czasu wolnego, możliwości wywiązywania się z ciążących na nich obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa. Wykonywanie programów oddziaływania podlega okresowym ocenom; programy te mogą ulegać zmianom. Jeżeli zachodzą określone warunki, skazanego przenosi się do odbywania kary w systemie terapeutycznym. Skazanego dorosłego przenosi się do odbywania kary w systemie zwykłym, w sytuacji gdy nie przestrzega on wymagań ustalonych w programie oddziaływania.
System programowanego oddziaływania jest systemem szczególnie nakierowanym na resocjalizację i powinien cechować się dużą skutecznością, choćby w zapobieganiu powrotowi do przestępstwa. Jednak niepełna skuteczność indywidualnego oddziaływania na skazanych może mieć różne przyczyny, przede wszystkim niepoddawanie się oddziaływaniom przez młodocianych, którzy w systemie tym odbywają karę nawet bez swojej zgody, bądź niewłaściwie opracowywane programy oddziaływania. Szczególnie ta druga przyczyna powinna być sukcesywnie marginalizowana.
Podstawą wykonywania kary w systemie programowanego oddziaływania jest :
nakierowany na resocjalizację indywidualny program oddziaływania, opracowany przy współudziale skazanego (ma to znaczenie nie tylko dla upodmiotowienia skazanego, ale także dla skuteczności podejmowanych oddziaływań),
w programie oddziaływania ustala się nie tylko środki resocjalizacji lub rodzaje terapii, ale także różne przedsięwzięcia (np. kontakty zewnętrzne, wypełnianie czasu wolnego), skierowane na przygotowanie skazanego do wyjścia na wolność. Umożliwia to skazanym zdobycie umiejętności potrzebnych do pomyślnej readaptacji społecznej po zwolnieniu z zakładu karnego,
zasadą jest, że skazani zakwalifikowani do systemu programowanego oddziaływania odbywają karę w zakładzie typu półotwartego (art. 88 § 1 k.k.w.). Jeżeli jednak wyniki klasyfikacji bądź okresowych ocen tego wymagają, mogą być skierowani lub przeniesieni do zakładu typu zamkniętego, a w tym drugim przypadku – do zakładu typu otwartego,
w systemie programowanego oddziaływania obligatoryjnie odbywają karę skazani młodociani. W systemie tym mogą też odbywać karę także – za ich zgodą – skazani odbywający karę w zakładzie dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 69 pkt 2 k.k.w.), jak również skazani odbywający karę w zakładzie dla recydywistów (art. 69 pkt 3 k.k.w.). Nie ma znaczenia rodzaj odbywanej kary (kara terminowa, 25 lat, dożywotnie pozbawienie wolności, kara zastępcza, kara aresztu i kara aresztu wojskowego),
zgoda skazanego na skierowanie go do systemu programowanego oddziaływania musi być wyrażona swobodnie i wyraźnie, nie może być dorozumiana; wskazana jest forma pisemna wyrażenia takiej zgody. Brak zgody skazanego nie wyklucza ponowienia oferty. Skazany może zmienić zdanie i w każdym czasie wyrazić zgodę na przeniesienie do systemu programowanego oddziaływania. Dlatego projekt programu oddziaływania może być przedstawiony skazanemu kilkukrotnie oraz w każdym czasie,
Podstawą wykonywania kary jest indywidualny program oddziaływania opracowany przy współudziale skazanego,
cechą charakterystyczną systemu programowanego oddziaływania jest z jednej strony aktywna praca personelu wychowawczego, zmierzająca do przebudowy osobowości podopiecznego, a z drugiej – równie aktywny współudział skazanego w opracowaniu i realizacji indywidualnego programu oddziaływania. Określa się w nim, na podstawie diagnozy, metody i środki najwłaściwsze z punktu widzenia potrzeb wychowawczych skazanego,
kierowanie skazanego do systemu programowanego oddziaływania, ustalanie i weryfikowanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywanie ocen ich wykonywania, a także dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji, należą do komisji penitencjarnej (art. 76 § 1 pkt 2–4 i 8 k.k.w.),
Skazani mogą korzystać z dostępnego w zakładzie karnym za- trudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalnooświatowych i sportowych.
System ten jest ofertą skierowaną do skazanego, z której może skorzystać bądź ją odrzucić. Młodociani odbywają karę obligatoryjnie w tym systemie.
Z chwilą ukończenia 21 lat skazany traci status młodocianego i przechodzi do kategorii skazanych dorosłych. Kontynuuje on jednak odbywanie kary w systemie programowanego oddziaływania. Wyrażenie zgody odnosi się do etapu po przedstawieniu skazanemu dorosłemu projektu programu, co w tym przypadku jest bezprzedmiotowe. Przepisy nie przewidują przy tym możliwości wycofania zgody,
Jeżeli skazany dorosły nie przestrzega wymagań uzgodnionych w programie oddziaływania lub nie wyraża zgody na dalsze odbywanie kary w tym systemie, jest kierowany do odbywania kary w systemie zwykłym lub (jeżeli istnieją ku temu przesłanki) w systemie terapeutycznym.
Odbywanie kary w systemie zwykłym
W systemie zwykłym skazany może korzystać z dostępnego w zakładzie karnym zatrudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych.
Niepodjęcie przez skazanego indywidualnego programu czy też nie- zakwalifikowanie go do systemu terapeutycznego nie oznacza, że wobec takiego skazanego nie będą stosowane żadne środki i metody wycho- wawczego oddziaływania. Tacy sprawcy będą odbywać karę w systemie zwykłym (art. 98 k.k.w.), w którego ramach mogą oni korzystać ze wszystkich zazwyczaj dostępnych form oddziaływania przez pracę, na- ukę oraz zajęcia kulturalne i sportowe, a także umożliwia się im kontakty z rodziną